İlk uçak fabrikamız küllerinden doğuyor

13 Haziran 2023 14:00

Haziran 13

1926’da açılan, kısa sürede 200 uçak üretmesine rağmen kapatılan ilk uçak fabrikamız Kayseri’de yeniden ihya edilecek.

Birinci Dünya Savaşı sırasında uçakların etkin bir askerî araç olarak kullanılmaya başlanması, savaş sonrasında birçok ülkenin uçak üretimine yönelmesini sağlamıştı. O dönemde kendi imkânlarıyla bir uçak fabrikası kurabilecek durumda olmayan Türkiye, bu projede kendisine Almanya’nın yardımcı olabileceğini düşünüyordu. Bu çerçevede, 1925 yılı yazında Alman Junkers şirketi ile uçak ve uçak motoru fabrikası kurulmasını öngören bir anlaşma taslağı üzerinde görüş birliğine varıldı.

Resmî açılışı 1926’da yapılan Tayyare ve Motor Türk AŞ’nin (TOMTAŞ) teçhizatları ve personelinin bir kısmı Almanya’dan getirildi. 1928 yılında üretime başlayan fabrikada, 1941 yılına kadar aralarında Alman Junkers A-20, Alman Gotha 145, Alman Junkers F-13, ABD Curtiss Hawk muharebe uçağı, ABD Fledgling eğitim, Polonya P-24 uçağı ve planör olmak üzere çeşitli tip ve farklı özellikte yaklaşık 200 adet uçak üretildi. Fabrikada, farklı ülkelerle yapılan patent anlaşmaları doğrultusunda on yılda beş ayrı tipte uçaklar üretilmiş olması, Türk uçak sanayiinin o dönemde kaydettiği gelişimin somut bir deliliydi.

MARSHALL YARDIMI

Ancak fabrika, elde ettiği başarıya rağmen yönetim zaafiyeti ve siyasi etkiler gibi sebeplerle işlevsiz kaldı.

Türkiye’de bulunan uçak firma temsilcilerinin gizli faaliyetleri de şirkete darbe vurmuştu. Türk Hava Kuvvetlerinin uçakları 1940’lı yıllarda Fransa’dan ve Çekoslovakya’dan alınıyordu. Bu ülkelerdeki firmaların Türkiye temsilcileri, o tarihte Hava Müsteşarlığı Fen Şubesi görevlileri üzerinde etkili olmaktan geri kalmıyor, böylece TOMTAŞ giderek işlevsiz hâle geliyordu. Ayrıca TOMTAŞ, Hava Müsteşarlığından iş beklemesine rağmen, şirkete iş de verilmiyordu. Ayrıca ABD’nin 1948-1951 yıllarında yürürlüğe giren ekonomik destek amaçlı Marshall Planı’nda uçak yardımının da yer almış olması, yerli uçak sanayii faaliyetlerini baltalayan önemli bir faktördü.

TOMTAŞ’ın ürettiği uçaklardan biri 1932’de İran’a hediye edilmişti.

GÜVENSİZLİK BİTİRDİ

Türk Hava Kurumunun (THK) ortağı olduğu fabrikaların sipariş alamamasının arka planında dönemin yöneticilerinin yerli üretime olan güvensizlikleri de vardı. Ne yazık ki Türkiye’nin bağımsız bir savunma sanayiine kavuşmasını istemeyenlerin çabaları sebebiyle TOMTAŞ’ın faaliyetleri akamete uğradı.

Oysa, Alman Junkers firması Türkiye ile sözleşme yaptığı 1925 yılında Rusya ve Polonya ile de bir sözleşme yapmış ve her iki ülkede birer uçak fabrikası kurmuştu. Kuruluş tarihinden 8 yıl sonra, Ruslar Maksim Gorky adlı dev bir uçak yapıp, bütün dünyanın dikkatini çekerken, Polonya da sonraki yıllarda Türkiye’ye önemli miktarda PZL tipinde av uçağı satma noktasına gelmişti. 2000’li yıllarda havacılık alanında Amerika ile yarışan Rusya’nın bu konumuna gelmesinde 1925’lerde temeli atılan uçak fabrikasının büyük payı vardı.

İngilizler, İkinci Dünya Savaşı başlarında, Hurricane Av Uçakları’nı yardım olarak vermektense, lisanslarını satıp Kayseri’de üretmek istese de dönemin yetkilileri bu projeye de taş koymuştu. Bu son fırsat da kaçınca Kayseri Uçak Fabrikası ne yazık ki bir bakım onarım merkezinden öteye gidemedi. 400 milyon dolar ABD yardımı alma bahanesiyle zararda gösterilen fabrikanın 1948’de İnönü döneminde kapatılması kararlaştırıldı. 1950’lerin başında karar gereği Kayseri Hava İkmal Bakım Merkezi Komutanlığına dönüştü.

KALDIĞI YERDEN...

Türk havacılık sanayii için yarım kalan TOMTAŞ macerası, Kayseri’nin merkez Melikgazi ilçesinde kurulacak fabrikayla yeniden Türk havacılık sanayiine katkıya dönüştürülecek. ASFAT, Erciyes Teknopark, Türk Havacılık ve Uzay Sanayii ile TOMTAŞ Yatırım Ortaklığı tarafından kurulan TOMTAŞ Havacılık ve Teknoloji AŞ’de, uçak gövdesi, kanatları, kapıları, kumanda yüzeyleri, iniş takımları gibi ana montaj parçaları, pervaneler, helikopter rotorları ve motor parçaları üretilecek.

Bunun için yaklaşık 205 milyon liralık yatırım yapılacak. Kurulacak tesisin yıllık 420 bin kilogram üretim kapasitesi olacak. Tesis için 10 milyon 207 bin 500 dolarlık makine ve teçhizat ithal edilecek.

Kayseri Tayyare Fabrikasında üretilen uçaklardan biri Kayseri’den Ankara’ya uçmuştu.

VERGİ DESTEĞİ

“Bölgesel-öncelikli yatırım” kapsamında değerlendirilen tesis için faiz desteği, gümrük vergisi muafiyeti, KDV istisnası, sigorta primi işveren hissesi 7 yıl, vergi indirimi yüzde 80, yatırım katkı oranı yüzde 40 olmak üzere bir dizi teşvik imkânı sağlanacak.
TOMTAŞ Havacılık ve Teknoloji AŞ faaliyete geçtiğinde 50 kişinin istihdamı öngörülüyor. Tesisle ilgili çalışmalar sürerken istihdam edilecek kadroların oluşturulması için de çalışmalar yapılıyor. Bu doğrultuda CMM kalite kontrol uzmanı, CNC operatörü, üretim müdürü, cad-cam mühendisi ve kalite müdürü pozisyonları için işe alım süreçleri yürütülüyor.